Гъази-Гъумучиял мубарак

АьбдурахIман-хIажи

Гъази-Гъумучиял мубарак
Гъази-Гъумучиял мубарак АьбдурахIман-хIажи

АьбдурахIман-хIажи

АьбдурахIман-хIажи увну ур Гъази-Гъумук. Га ивкIун ур Апаннихъал тухумраятусса Аьбдулкьадир-апаннинал кулпатраву мукьа арснава чIана-чIивима. Ганал ниттин цIа диркIун дур ПатIимат.

Нитти-буттал АьбдурахIманнун чIивину унува Кьуръан, буккин-чичин лахьхьин бувну бур. Яла га дуклан увххун ур мадрасалувун. Мадрасалуву дуклакисса оьрчIавугу АьбдурахIман хъинну итххявхсса, хьхьичIунсса мутааьлимну ивкIссар. Аьраб маз, математика, астрономия ва цаймигу элмурду лахьхьин га занай ивкIун ур Гъумучиял Шамсуттин-кьадиначIан.

Оьрмулул ацIния шанна шин хьусса чIумал АьбдурахIманнун хиял бивну бур элму дуккин чун-унугу гьан. Цала яла дучIими яннагу ларххун, щихьчIав цичIавгу къаувкуну, лавгун ур шяравату. Хъунмасса хIаллай найгу ивкIун га ахиргу ивну ур хьхьирил зуманив. Хьхьирил зуманив бавцIуну бивкIун бур жамирду. Лавгун ца жамилучIангу, хъунаманахь цIувххуну бур: «Та вил жамилий ттун даву дурив?» - куну.

Стамбул

Жамилул хъунаманан оьрчIал ас-ламус ххуй бивзун, увцуну ур цала жамилийн. АьбдурахIманнун кIул хьуну бур га Стамбуллайн нанисса туркнал жами бушиву. Га жамилий АьбдурахIман ивну ур Стамбуллайн. Жамилиягу ливккун, кIиришивруя игьа лаган щяивкIун ур ца мурхьирал лув. Цаппара хIаллава ххуллийх нанисса пIайтIун ганал чIаравгу дарцIуну, ганийсса адиминал оьвкуну бур АьбдурахIманнуйн. ПIайтIундалуву щябивкIсса адиминал ва щарссанил буллан бивкIун бур АьбдурахIманнун цадакьа.

АьбдурахIманнул гайннахь увкуну бур: «На шярайхукку акъара, Дагъусттанная жамилий увкIун игьалаглай ура, чак буван мизитравун ачин ччай ура», - куну. ПIайтIундалийсса адиминал увкуну бур: «Ачу, лахъу пIайтIундалийн, на ина мизитравун иян уванна», – куну.

Гайннал цал АьбдурахIман цачIана шавай увцуну, марцIсса яннагу дуллуну, духIиндарайн учIан увну ур. Яла АьбдурахIманнун кIул хьуну бур га адимина хъунмасса мизитрал имам ушиву, ганайн Файзулла-хIажи учайшиву.

Файзулла-хIажи мизитравун авчукун, цащала АьбдурахIмангу увцуну ур. Мизитраву гиккусса мюталимтуращал кIулгу увну, утту бишайсса къатлуву кIанугу бувну, дуклан кьамул увну ур.

Университет Аль-Азгьар

АьбдурахIманнул Стамбуллай мадрасагу къуртал бувну, хъиннува ххуйну аьраб мазгу лавхьхьуну бур. Гания мукьах га лавгун ур дуклан Мисриливсса Аль-Азгьар тIисса исламрал университетравун. Тагу къуртал бувну, АьбдурахIман лавгун ур ХIажлив. Мунияр махъ АьбдурахIман-хIажи зана хьуну ур Стамбуллайн. Файзулла-хIажинан га цала арс куна ххира хьуну ур. АьбдурахIманнун ххуй бивзун бур Файзулла-хIажинал душ Аминат-ханум. Цала дакIниймур бувсун бур Файзулла-хIажинахь. Душнил буттагу рязи хьуну ур цала душ ганан щар булун.

ХIажлияту шаппай най буна Малла Оьмар хIаласса Гъумучиял арамтал бувххун бур Стамбуллал мизитравун. Малла  Оьмар ивкIун ур АьбдурахIманнул ниттил ссил гъанчу ва чIаххувчу. Гъумучиял арамтуннан увчIуну ур мизитраву АьбдурахIман, амма га анаварну акъа хьуну ур. Оьмар хъирив лавгун, цIухлан ивкIун ур, амма АьбдурахIман лякъин къабювхъуну бур.

Гъумукун ияйхту Малла Оьмардул бувсун бур цанма ккавкмур АьбдурахIманнул гьанминнахь. Гай лавгун бур ганал хъирив Стабуллайн. Файзулла-хIажинал мизитраву хьунабавкьуну бур гъанчу цаннащал ца. Файзулла-хIажинал маслихIат бувну, АьбдурахIман цала гъанчунащал шавай гьан увну ур.

Гъумук АьбдурахIман-хIажи ккаккан щала шяравалу дурккун дур. Инсантал ганал лавсун увкIсса луттирду ххал буллай, тамаша буллай бивкIун бур. Ганан личIи-личIисса мазру кIулну лякъайхту, халкьуннал ганачIансса хIурмат личIиссава бивкIун бур.

Ялагу АьбдурахIман-хIажинал дару-дарман бувну къашавайсса инсантал хъин бувайсса бивкIун бур. Хъун ашрапи байл бувну ца чулуха цала ниттил иттавсса ххянчру дуркьуну дур, цащала лавсун увкIсса даруртту бутIлай, чани бучIан бувну бур.

Амма АьбдурахIман Стамбуллайн зана икIан пикрилий ивкIун ур. Ганал ниттихь увкуну бур: «Дадай, ттун анаварну Стамбуллайн ачин багьлай бур, тийх ттун ххирасса инсантурайн бала ливккун бур», - куну. Нину рязийну АьбдурахIман зана хьуну ур Стамбуллайн. Амма Стамбуллай лухIи оьцIалу сукку хьуну диркIун дур.

Ганан лявкъуну бур цIуцIаву дирну шанурдай Файзулла-хIажинал щала кулпат. Цаппара гьантрава ливтIуну бур цаннал ца хъирив щала кулпат. АьбдурахIман-хIажи дакI гъаргъун ливчIун ур. Файзулла-хIажинал къатригу, хъусгу мизитран дуллуну, цанма аьркинсса луттирдугу лавсун, зана хьуну ур шавай.

Гъумук га айивхьуну ур мюталимтуран диндалул элмурду ва личIиличIисса мазру лахьхьин буллай. ЧIал къавхьуну бувну бур кулпат, бувцуну бур цала чIаххурайсса душ Айманат.

Бухарнал Эмир

Ца кьини АьбдурахIманнул цала кулпатрахь увкуну бур: «Самаркьандлив ттул муаьлим-аьлимчунайн кьини дурккун дур, ттун тихун ачин  багьлай бур», - куну. Гайва гьантрай лавгун ур тихун. Бухарнал шагьрулий зияратирттайх занай, чак буван мизитравун увхний, бавну бур Бухарнал Эмирнал жагьилсса кулпат кIира кьини оьрчI буван къахьанай бур тIий. Ганал бувсун бур цува Мисрилив хIакиншиврул касму дурккусса аьлимчу ушиву, цащава та щарссанин кумаг буван бюхъантIишиву. 

Эмирнал къалалува АьбдурахIман-хIажинал хъирив бувкIун бур. Ганал мяйжаннугу кумаг бувну бур оьрчI бан. Эмирнан бавну бур цана арс увшиву, ашрапирттал киса буллан ивкIун ур АбдурахIманнун. АьбдурахIман-хIажинал кисагу къалавсун увкуну бур: «На инсан хъин аврих тачIав арцу кьаларсъссар, шиккугу къаласунтIиссар», - куну. 

Эмирнал пIайтIундалий га иян увну ур Самаркьандрайн. Гиккун ивукун, ганан лявкъуну бур цала муаьлимнал ссукIурай щябивкIсса гъанчу. Ца нюжмаргу дурну, АьбдурахIман-хIажи зана хьуну ур шавай.

Шярайхукку

Хъинну машгьурсса, махъ нанисса унугу, ганал кулпат мискинну  ялапар хъанай бивкIун бур. Ца кьини АьбдурахIман-хIажинал хьулухун увкIун ур шярайхукку. Ганал кулпатрал шярайхуккун цичIав къадуллуну дур. АьбдурахIман-хIажинан ккавккун ур дарвазалучIату арх уцлацисса адимина.

Мубаракнал га зана ивтун ур. Яла га луглан ивкIун ур дулунмуних. Дурагу дусса иникIмалия чантай бувцIуну, буллуну бур шярайхуккун. Щарссанил ганахь цIувххуну бур: «Тти на оьрчIан ци дулуви?» - кунуча, «Ссавур дува, Айманат, жучIанма Заннал нясивсса кьисмат бучIантIиссарча», – куну бур мубаракнал. 

Ахттакьунмай хьулухун бувкIун бур гьивурдащалсса арулва варани. МахIаттал хьусса Айманат дуаь дуллан бивкIун бур. Бувсун бур мубаракнал гай цанма Бухарнал Эмирнал гьан бувсса ссайгьатру бушиву. Га иш хьуну махъ, кIива зурува Лаккуй хьуну дур бунт (1877 шин). Оьруснал аьралуннал бунтгу паракьат дурну, ганиву гьуртту хьумий бугьлан бивкIун бур.

Ссивирлив

АьбдурахIман-хIажигу увгьуну ур. Мубарак ссивир увну ур цала мукьвагу оьрчIащал ва кулпатращал архIал. Гьан увну ур Опочка тIисса кIанайн.

Арулла шин Ссивирливгу дурну, АьбдурахIман-хIажи зана ивкIун ур Гъумукун. Ганайн цайми кIанттава оьвтIий бивкIун бур цачIана изу тIий, миннатру буллай. АьбдурахIман-хIажинал язи бувгьуну бур Закатал. Тийх та увчIуну ур муфтийну, мадрасалуву дарсгу дихьлай, хIурматрай ивкIун ур. Мубаракнал щала оьрму лавгун бур тийхва.

Ахирданийгу цала аманат бувсса кIанай Закаталлал Тала (Талы) тIисса шяраву ивкIуну, тиккува увччуну ур. АьбдурахIман-хIажинал чIарав бувччуну бур: арс Файзуллагь, душ Аминат ва танал кIиягу кумагчитал. ХIакьинусса кьинигу мубаракнал зияратрайн чIявусса халкь бучIайсса бур цанма барачат ласун.